स्वस्थानी पुजा एक महिना चल्ने भएकाले सालीनदीमा पूजा गर्ने मानिसको घुइँचो लागेको छ । प्रत्येक वर्ष पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म एक महिने स्वस्थानी व्रत र चन्द्र स्नान गरिन्छ। पौष शुक्ल चतुर्दशीका दिन हात र खुट्टाको नङ काटेर, नुहाएर सफा लुगा लगाएर सुरु हुन्छ । बिहान माघ स्नान गरे पछि दिउँसो दिउँसो महादेवको पूजा गर्ने गरिन्छ। स्कन्द पुराणको केदार खण्ड अन्तर्गत माघ महात्म्य र कुमार अगस्त्यबीचको संवाद, स्वस्थानी व्रतको कथा सुन्ने चलन छ ।
माघ शुक्ल पूर्णिमाका दिन एक महिनासम्म यस विधिले एक सय आठ जना, एक सय आठ सुपारी, एक सय आठ फूल, एक सय आठ रोटी, एक विभिन्न प्रकारका फलफूल, धूप, दीप, नैवेद्य, श्रीखंडको एक सय आठ अक्षता, व्रतको मनोकामना पूरा गर्न भगवतीलाई चन्दन, सिन्दुर, वस्त्र, प्रसाद चढाइन्छ।
ब्रतालुले एक सय रोटी फलफूल खान्छन् र राती जाग्राम बस्छन। यसो गरे बर्तालुको मनोकामना पूरा हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ । स्वस्थानीको शाब्दिक अर्थ उनी बस्ने ठाउँको देवी हो। आफू बसेको ठाउँको देवीको पूजा गर्नु स्वस्थानी पूजा हो। उत्तरायण पछिको समय ध्यान र योग साधनाका लागि उपयुक्त हुने भएकाले स्वस्थनाको अभ्यास अर्थात् आत्मासँग सम्पर्क गर्ने अभ्यासलाई स्वस्थानी भनिन्छ। यसका लागि पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्मको समय शुभ मानिन्छ ।
सुनौलो रंग, तीन आँखा, रमाइलो आसन, कमल सिंहासनमा विराजमान र चार हात भएको देवीलाई स्कन्द पुराणमा स्वस्थानी देवी भनिएको धर्मविद्, प्रा रामचन्द्र गौतमले जानकारी गराउनु भएकाे छ । ‘चार हातमध्ये पहिलो हातमा नीलकमल, दोस्रो हातमा खड्ग, तेस्रो हातमा कवच र चौथो हातमा वरदमुद्रा धारण गर्ने देवी स्वस्थानी हो’ भन्ने पुराणमा उल्लेख छ ।
यस प्रकारको देवीलाई विधिवत विधि अपनाएमा विछोडिएका दम्पतीको पुनर्मिलन हुने जनविश्वास रहेको छ । सत्ययुगमा हिमालय पर्वतकी छोरी पार्वतीले महादेवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्न विष्णुको निर्देशनमा स्वस्थानी व्रत बसेकी थिइन् भन्ने कथा स्वस्थानीमा वर्णन गरिएको छ। व्रतपछि विछोडिएका नाग–नागिनी पनि पुनर्मिलन भएको कथामा उल्लेख छ ।
